مسجد جامع ارومیه

این اثر تاریخی که با شکوه فراوان در مجاورت بازار ارومیه قرار دارد، متعلق به سده هفتم هجری قمری است. محراب این مسجد از نظر گچبری یکی از زیباترین آثار هنر معماری دوران مغول می باشد. موقعیت این مسجد در بازار طوری قرار دارد که از سه طرف به معابر عمومی متصل می شود. برخی از محققین معتقدند این بنا ابتدا آتشکده بود و بعد از تسلط مسلمین ویران شد و سپس در قرن هفتم هـ.ق بر روی آن مسجدی ساخته شد. به اعتقاد این گروه از محققین سبک تزیینات، گچ بری ها، ستون بندی ها و طاق های مسجد عیناً شبیه به سبک معماری سلجوقیان است.

کتیبه محراب نفیس گنبدخانه به تاریخ 676 است و بر سنگ نوشته ای در بالای در مسجد، تاریخ 1184 ثبت است. بر پایه سردر، یک سنگ مزار مورخ به 1171 وجود دارد. بانی اولیه مسجد معلوم نیست. براساس کتیبه بالای در، حجره اطراف صحن را رضا قلی خان بیگلربیگی ارومی افشار احداث کرده است. محراب گنبدخانه را نیز عبدالمومن بن شرفشاه، نقاش تبریزی ساخته است.

بنای مسجد شامل قسمت های متعددی است که در دوره های مختلف احداث یا بازسازی شده اند. به نظر می رسد هسته اولیه این مجموعه گنبدخانه ی گوشه جنوبی باشد که احتمالا در دوره سلجوقیان احداث شده است. در دوره های بعد، شبستان جبهه جنوب غربی به گنبدخانه افزوده و در سال 1184، حجره های اطراف صحن احداث شده است. در دهه های اخیر، درهای حجره های ضلع جنوبی را برداشته وچهار حجره ی جلوی گنبدخانه را تخریب کرده اند. درهای ورودی تمام حجره ها اُرُسی و مزین به شیشه های رنگین بوده که در تعمیر بنا، با در و پنجره های جدید تعویض شده است. همچنین بنای مسجد و تزیینات آن به دفعات مرمت شده است. امروزه ساختمان جبهه شرقی تخریب و تالار بزرگی با سقف شیروانی به جای آن احداث شده و این لطمه فراوانی به معماری بنا وارد کرده است.

شبستان گنبددار قدیمی: هسته اولیه بنا را این مجموعه تشکیل می دهد و حاوی کلیه مشخصات معماری اسلامی است. به احتمال قریب به یقین این بخش مربوط به دوره سلجوقیان (قرن ششم هـ.ق) به بعد است. محراب مسجد با گچ بری نفیس در این قسمت قرار دارد و در تاریخ 676هـ.ق- در زمان حکومت ایلخانان- به بهترین نحو ساخته شده است.

حجره های قدیمی اطراف صحن مسجد: این حجره ها مربوط به اوایل دوره زندیه است. براساس سنگ نوشته موجود زمان احداث آن 1184 هـ.ق است.

بخش نوساز اطراف صحن: این مجموعه به جای بافت قدیمی ساخته شده و بیشتر مربوط به دو دهه اخیراست. مصالح به کار رفته در اجزای مختلف ساختمان مسجد نیز متفاوت است. شبستان گنبددار و چهل ستون با دو نوع مصالح- قسمت تحتانی و قسمت های بالایی آن از آجر- ساخته شده است.

چهل ستون متصل به شبستان گنبددار: زمان ساخت آن جدیدتر از شبستان اولی به نظر می رسد و در خاک برداری از کف آن مقداری اشیای متعلق به دوره ایلخانان به دست آمده است. این چهل ستون به خاطر صدمات وارد ه چندین بار مرمت شده است.

بخش هایی از این بنا در سال ها مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته، که در ذیل به اهم آن اشاره می گردد :
1- اجراي كلاف آهني در جرزهاي دور گنبد چهل ستون مسجد
2- برداشتن پوشش شيرواني و اجراي پوشش آجري جداره فوقاني گنبد
3- عايقكاري و آجر فرش كامل پشت بام چهل ستون
4- اجراي سنگ فرش كامل كف شبستان چهل ستون
5- احياي كانال زه كش در فضاي داخل و بيرون مسجد
6- احياي كامل ورودي مسجد از سمت بازار
7- مرمت طاق و گنبدهاي آسيب ديده شبستان
8- مرمت و بازسازي بخشي از تزئينات و گچبري محراب مسجد
9- لايه برداري كتيبه كوفي و محراب مسجد
10- بازسازي بخشي از تزئينات تراشكاري وكاشيكاري سردر ورودي شبستان