يكي از بناهاي مشرف بر صحن مزار شيح جام « گنبد فيروز شاهي » است . اين بنا در ضلع غربي مجموعه قرار دارد . بناي مزبور داراي نقشه اي چليپايي شكل و چهار ايواني است كه بر فراز آن گنبدي بلند به رنگ فيروزه اي قرار دارد و امروزه همچنان به « گنبد سبز » معروف است . ساقة گنبد اين بنا از سه قسمت شكل گرفته كه وجود كتيبه اي به خط ثلث مزين به سورة « الفتح » زيبائي خاصي به نماي مجموعه بخشيده است.
درمجاور گنبد قدامي شكل بنا ، گنبد خانه اي با فضايي محدود قرار دارد . برنارد اكين مي نويسد:
« نقشه برداري مجددي كه پس از سال 1938 ميلادي از بنا صورت گرفت مؤيد اين مسئله بود ، ظاهراَ در صلع شمال غربي ، بخشي از بناي وسيعتري بوده و در حال حاضر اثري از آن نيست ، اما روزگاري اين مكان مدرسه فيروزشاه بوده است.»
سالهاي اخير به اهتمام كارشناسان ميراث فرهنگي خراسان براساس شواهد معماري باقيمانده طرح و نقشه بخشهائي كه اثري از آنها وجود نداشت تهيه گرديد و باز پيرائي هايي بر روي آن انجام گرفت.
ورودي گنبد خانه درضلع شمالي مجموعه قرار گرفته و در غرب اين ايوان و خارج از گنبد آن دو طاقنما وجود دارد كه با طاقنما هاي موجود در نماي صحن جلو مشابه است . بين طاق نماها و ايوان كه تنها آنها را از روي بام مي توان رويت نمود ،ديوار دايره شكلي ديده مي شود كه به عقيده خانم گلمبك برج پله اي اين قسمت بوده است . در ضلع غربي طاق نما هاي موجود ،ديوار نسبتاَ كوتاهي با زاويه مايل بيرون آمده است گويا اين ديوار پايه قوس بوده و مانند مدرسه غياثيه خرگرد در خواف نماي صجن را ايجاد نموده است . طاق نماهاي واقع در ضلع جنوبي نورگير در حال حاضر به هيچ جا دسترسي ندارد اما شايد ورودي اصلي به گنبد خانه بوده است.
درجبهه جنوبي اين مجموعه به صورت يك نماي معين به هيئت طاق نماهايي با تزئينات كاشي تقسيم شده است . در ورودي گنبدخانه كوچك ،اسپري را اشغال مي كند كه از نما بيرون زده و آن را به صورت درگاه اصلي در آورده است . به طور كلي اين نماي تزئيني در برخورد با گنبد زاويه قائمه اي را تشكيل مي دهد . از نظر ساختار معماري در حقيقت اين دو بنا « گنبد سفيد و گنبد فيروز شاهي» به يكديگر متصل نبوده بلكه با فاصله نامحسوسي از هم جدا مي باشندو تنها با ديوار كم عرضي ازنما به يكديگر متصل هستند . فضاي داخلي گنبد فيروز شاهي با تويزه هاي متقاطع و طاق هايي از نوع كجاوه اي احتمالاَ با گنبد مقصوره مسجد جامع نو هم دوره بوده و با گنبد مقبره زين الدين ابوبكر تايبادي در تايباد قابل مقايسه است.
اتاقك مربع بنا كه در طاق نماهاي شرقي و غربي ايجاد شده در قسمت غربي آن محرابي كوچك تعبيه گرديده است .شواهد معماري گوياي اين مطلب است . هر دو اتاق ، نما و ساختمان هاي نيمه تمام واقع در شمال آن بخشي از بناي وسيعتري است كه هرگز به پايان نرسيده و تنها قسمت هايي از آن ساخته شده است . اين قسمتها شامل سراسري ورودي به صورت نماز خانه و اتاق كناري آن مي باشد كه براي تدفين باني بنا در نظر گرفته شده است .
گويا در ابتداي كار قسمت ايوان قرار بود كه به صورت دو طاق نماي طرفين ساخته شود . خانم گلمبك در گزارش خود قيد كرده است . با توجه به كتاب مقامات اولاد شيخ جام احداث بنا 846 ه ق ذكر شده در حالي كه تاريخ كتيبه در نماي ديوار « گنبد سفيد »844 ه ق است . احتمال دارد اين اختلاف زماني مربوط به آغاز و پايان معماري بنا باشد.
برخي از محققان گنبد فيروزشاهي را بقعه اي مي دانند كه بر روي سردابه بر پا شده است.
گنبدخانه داراي فضائي چهار طاقي به ابعاد تقريبي 110 متر مربع با چهار فضاي شاه نشين و دو طاق نما در شاه نشين هاي شرقي و غربي است . در طاق نماي غربي آن محرابي وجود داشته كه امروزه تنها قسمتي از حاشيه قوس آن محراب بر جاي مانده است . بر فراز طاق درگاه هاي شمالي و جنوبي به منزله ورودي بنا ، دو طاق قرار دارد و نور گير در هر يك از آنها جاي گرفته است.
مهمترين بخش گنبد فيروز شاهي پوشش سقف آن است كه با بكارگيري سه كنج ها و تزئينات كار بندي به شيوه اي بسيار بديه و زيبا پوشش يافته است . بناي كناري آن نيز داراي دو شاه نشين در جبه هاي شرقي و غربي با طرح نيمه هشت وجهي شبيه محراب مزار مولانا در تايباد و با حاشيه از تزئينات گچ بري با طرح مصرس آراسته شده است.
گنبد خانه بزرگ از نظر ساختار معماري مشابه با اسلوب مسجد جامع نو است . بيشتر ساختار اين بنا در هر حال ، به وسيله گريو استوانه اي بلند ،گنبد آن را پوشانده و به وسيله هشت ضلعي گريوپنهان مانده است . اين هشت ضلعي ،ربع گنبدي ها را در فضاي هشت گوشه بين قوس هاي متقاطع به مانند مسجد جامع نو مخفي مي كند.
طاق اين بنا با قشري گچي متناسب با كاربندي هاي همان طاق ايجاد شده است . قوس هاي متقاطع به شكل باريكه هاي قوسي پر حجم خط بندي گرديده و اين قوسها با طاق نماها به وسيله باريكه هايي مشابه كه هيچ پيشينه ساختاري ندارد اتصال يافته اند . قوس هاي متكي بر قوسهاي مختلط تشكيل ستاره شكلي را مي دهند كه بوسيلة يك حاشيه تزئيني تقليل بيشتري يافته تا قبه طاق را ايجاد نمايند . هر يك از قسمتهايي كه به اين طريق حاصل مي شود خود به صورت طاقي نمايان مي گردد و به دنبال آن نيز سلسله قوس هايي قرار مي گيرد .
اسپرهاي بسته شامل يك طرح مهندسي در تمام سطوح مي باشد و يك نوار تزئيني هندسي اطراف آنها را فرا گرفته است . كتيبه ها در داخل ترنجهايي كه شكل آنها تابع طرح مهندسي اسپر مياني ديوار گنبد سفيد است قرار دارد . در زير قشر گنبدي ،افزيزي مركب از گل برگ لوتوس از جنس كاشي معرق در حاشيه يك كتيبه بسيار پهن به خط ثلث ايجاد شده است . بقيه گريو گنبد را يك طرح مشبك هندسي وسيع پوشانده است . بخشي از اين قسمت ها با عناصر تزئيني هندسي كوچكتر به روش هزار باف پوشش يافته است . حاشيه فوقاني نماي ديواربنا درگذشته داراي كتيبه اي به خط ثلث بوده كه به سبب فرو ريختگي قرائت آن غير ممكن است.
با توجه به نام اين بنا « گنبد فيروز شاهي » و اينكه در متون به جز « امير جلال الدين فيروز شاه بن ارغون شاه » شخص ديگري با اين نام در احفاد « امير تيمور گوركان » نيست به احتمال قوي بناي واقع در ضلع غربي مجموعه از ابنية خيرية امير جلال الدين فيروزشاه است.
برنارد اوكين پيش از بازسازي مدرسه فيروزشاهي در گزارش خود آورده است:
كاوشهاي انجام شده توسط سازمان حفاظت آثار باستاني در سال 1975 ميلادي وسعت حقيقي و نماي جنوبي مدرسه فيروز شاهي را مشخص نمود . از جمله در مقايسه با نقشه مدارس دوره تيموري پيش تاق مركز نما قطعاَ به يك ايوان منتهي ميشودو انتظار مي رود سه ايوان ديگر در اطراق صحن داشته باشد . ديواري متصل با زاويه 45 درجه به ضلع شمال غربي گنبد بر وجود حياطي پخ دار دلالت دارد . به نظر مي رسد كه ديوار پوششي در بخش هاي غربيو شرقي امتداد يافته و در زيرمحدوده هاي نماي جنوبي مشرف به آرامگاه شيخ احمد بوده و اخيراَ ديوار پوششي جديد در اين قسمت از نماي اصلي دوره تيموري به سمت شرق امتداد داده شده است .
خانقاهي كه به وسيله تيمور از ابتدا ساخته شده بود و در بخش شرقي آرامگاه شيخ قرار داشت ،احتمالاَ با يك ديوار پوششي در قرن 15 ميلادي ناموزوني هاي نقشه را تغيير داده است . بدون شك سر در و ايوان مدرسه داراي كتيبه اي از جلال الدين فيروز شاه بوده كه در قسمتهاي شرقي و جنوبي محوطه قرار داشته كه اين ايوان به هشتي ختم مي گرديد و با مجموعه ارتباط پيدا مي نمود.
دیدگاهتان را بنویسید